بایستگی‌های اخلاقی امر و نهی اجتماعی

جامعه سالم از شهروندان سالم تشکیل می‌شود. برای رسیدن به سلامت عمومی هم باید به واجبی جامعه‌ساز مانند امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر توجه عملی داشته باشیم. این هم بایستگی‌هایی را می‌طلبد که در کلام معیار امام‌صادق (ع) به‌صراحت تبیین شده است: «انما یامر بالمعروف و ینهى عن المنکر من کانت فیه ثلاث خصال عالم بما یامر عالم بما ینهى عادل فیما یامر عادل فیما ینهى رفیق بما یامر رفیق بما ینهى؛ تنها کسى مى‏‌تواند امربه‌معروف یا نهى‌ازمنکر کند که داراى سه صفت باشد: به آنچه امر مى‏‌کند و از آنچه نهى مى‏‌کند آگاه باشد، عادلانه امر و نهى کند، با مهربانى و نرمی امر و نهى کند.» قبل از پرداختن به جنبه‌های اجتماعی حدیث باید به این نکته ادبی هم توجه کرد که «انما» که در اول حدیث آمده است، از ادات حصر است به این معنا که این است و جز این نیست.

در نتیجه فقط کسانی می‌توانند امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کنند که واجد صفات تصریح‌شده در روایت باشند. دیگران نه حقی چنین دارند و نه می‌توانند نقشی سازنده داشته باشند. دیده‌ایم که برخی‌ها با قصد اصلاح، راه به افساد برده‌اند. با نیت خیر در این وادی گام نهاده‌اند، اما، چون به این صفات سه‌گانه آراسته نبوده‌اند، برون‌داد اجتماعی کارشان برعکس قصد و نیتشان رقم خورده است. مفهومی که ذیل قاعده فقهی و حقوقی «ماوقع لم یقصد و ما قصد لم یقع» می‌توان آن را بازخوانی کرد.

باری، میدان امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر فراخ می‌نماید، اما با شرایطی که برای این امر احصا و اعلام شده است، قانونمند می‌شود. همه هم باید بدان التزام داشته باشیم. بدانیم که ملاک‌ها، معیارند نه دل‌خواسته‌های ما. باید با ملاک‌ها و موازین رفتارمان را سازمان دهیم و به تالی فاسد‌های رفتارمان هم توجه کنیم.

مثلا به آن فرد محترم که می‌گفت از زنان و دخترانی که اینجا حجاب را رعایت نکرده‌اند، بیزارم، باید گفت که اگر بی‌حجابی را بسان بیماری مسری هم بدانیم، شایسته است از بیماری اعلام بیزاری و برای سلامت‌بخشی به بیمار تلاش کنیم. آیا ایشان می‌پذیرد که وقتی بیمار شد و به دکتر مراجعه کرد، دکتر بگوید از کسانی که بیمارند، بیزارم؟! حدیث امام‌صادق (ع) را دوباره بخوانیم. نگاه گرم و کلام نرم که امام برای آمربه‌معروف و ناهی‌ازمنکر به‌عنوان بایستگی مطرح می‌فرمایند، همان «نگاه پدرانه» است که مورد تأکید رهبر معظم انقلاب است و برای معمرین و بزرگان قوم بر آن تأکید دارند.

با نگاه و بیان و لحن گرم پدرانه است که یخ‌های کوه‌شده بینمان آب می‌شود، وگرنه برخی رفتار‌ها کوه یخ را به کوه سنگ تبدیل می‌کند. به این مهم هم حتما توجه داشته باشند دیگران و خودمان که دیگر فاصله‌های جغرافیایی و خط‌کشی‌های جغرافیای سیاسی نمی‌تواند سرنوشت مردم را از هم جدا کند. حرفی که در شمال گفته شود، هم‌زمان در جنوب شنیده می‌شود. خطی که در شرق بر کاغذ بنشیند، صدای خواندنش در کوچه‌های غرب می‌پیچد. فاصله‌های صفرشده می‌طلبد که همه‌مان بکوشیم اخلاق عملی‌مان به‌سمت بیست حرکت کند.

زبانمان را پاکیزگی باید که رفتارمان را به صفت شایستگی مزین کند. بدانیم امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر تکلیف کسانی است که به بایستگی‌ها، شایستگی یافته باشند. بی‌هوا به میدان پریدن یا سر دیگران را می‌شکند یا سر خود آدم را. باید به این سه‌گانه امام‌صادق (ع) توانمند شد و بعد به امر و نهی پرداخت تا جامعه هم با پذیرش آن، به روز‌های بهتر برسد.